In de zomer van 2015 is bij mij in Plum village het idee ontstaan om iets te doen met mindfulness en recht. Zoals de jurist E.M. Meijers al eens zei ‘wie denkt dat hij origineel is, heeft niet genoeg gelezen’. Destijds was er in de Verenigde Staten al een beweging op gang gekomen over Mindfulness and the Law en in 2016 kwamen de eerste initiatieven in Nederland naar buiten.
De ontwikkeling van mindfulness en recht
De introductie van Mindfulness and Law kent eenzelfde beweging als de wijze waarop mindfulness in het westen werd geintroduceerd. Het begon met mensen zoals Joseph Goldstein, Charles Halpern en Scott Rogers die hun kennis van mindfulness of zijnsbeoefening gingen combineren met het recht. Zoals ook Jon Kabat-Zinn en anderen vanuit hun eigen ervaring met meditatie studies gaan verrichten naar de effecten van mindfulness en zo programma’s zijn gaan ontwikkelen zoals de bekende Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR). Met name in de Verenigde Staten bestaan er inmiddels verschillende bewegingen en instituten die Mindfulness and Law aanbieden, zoals Berkeley, Miami, San Francisco en Colombia Law in New York. Meer dan 20 rechtenfaculteiten bieden inmiddels een vorm van mindfulness in combinatie met het recht aan. Andere universiteiten zoals Harvard of Stanford bieden mindfulness meer in het algemeen aan via centrale afdelingen of aan hun medische faculteiten. Naast universiteiten worden er ook in de Verenigde Staten steeds meer commerciële mindfulness trainingen aangeboden voor lawyers waar effectiviteit centraal staat door ‘simple practices for letting go of stress and returning to homeostasis of ‘How self-compassion and self-care can help you in law practice’.
In Nederland is sinds 2015 eenzelfde beweging zichtbaar als in de Verenigde Staten. Steeds meer universiteiten bieden een vorm van mindfulness aan. Zij het, meer in algemene zin om concentratie te verhogen en als stressreductie. Er wordt ook in Nederland Nederlander onderzoek gedaan naar de effecten van mindfulness, onder meer in Nijmegen. De UvA in Amsterdam biedt via de bijvoorbeeld het Eggens instituut of op de rechtenfaculteit als enige een cursus over Mindfulness en recht aan. Ook zijn er losse initiatieven zoals Lawyers as Changemakers. Ook wordt in Nederland op commerciële basis mindfulness aangeboden aan advocaten om effectiever te zijn, hun stress te verminderen of ter preventie of herstel na een burn-out. Waar bij programma’s als Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR) de techniek ook duidelijk op de voorgrond staat maar de programmaleiders de spirituele context nog in hun boeken laten terugkomen lijkt dat verdwenen in veel commerciële cursussen. Door een focus op de technieken hebben deze programma’s mindfulness uit de boedhistische en spirituele context gehaald.
Mindfulness en recht als cursus of programma
Mindfulness and the Law kent in beginsel twee invalshoeken. Of het betreft een cursus mindfulness aan de rechtenfaculteit waarbij aandacht, concentratie en stressvermindering centraal staan. Feitelijk is dat gewoon een cursus mindfulness zoals die vaker wordt gegeven maar dan aan een rechtenfaculteit. Of er wordt echt een vak aangeboden waarbij vanuit aandacht, compassie en het ontwikkelen van vaardigheden wordt gekeken naar het recht. Ook kijken sommige vakken naar wat een beoefening van mindfulness kan betekenen voor een jurist, waarbij ook gekeken wordt naar de vraag hoe de jurist zijn stress kan reduceren maar ook hoe hij een meer empathische benadering mogelijk maakt. Deze cursussen hebben of de nadruk op de theorie of een meer open benadering waarbij oefeningen en praten over ethische dilemma’s bijdragen aan het worden van een mindful lawyer. Het gaat daarbij in de kern om studenten om te leren gaan met de emoties die komen kijken in de praktijk van het recht. Onder aanbieders voor juristen zien wij hetzelfde verschijnsel ontstaan als bij andere aanbieders. Mindfulness wordt gepresenteerd als een techniek of middel om een gezonde balans en voor de commerciele praktijk heel belangrijk het verhogen van efficiëntie en ter preventie of herstel na een burn-out.
De praktijk van mindfulness en recht
Mindfulness en recht krijgt in de praktijk vorm door het onderwijs en door mensen die mindfulness als leidraad voor hun eigen juridische praktijk nemen. Onderwijs wordt zowel gegeven aan studenten door reguliere onderwijsinstellingen als aan juridische professionals door commercieel partijen. Juridische professionals die hun werk verrichten binnen de principes van mindfulness zijn vooral mensen die net als Jon Kabat-Zinn hun eigen interesse in mindfulness hebben gekoppeld aan hun professionale praktijk . Zij die hun juridische werk binnen de context van mindfulness plaatsen en als leidend principe hanteren trekken het eigenlijk weer in de boeddhistische context door de aandacht te leggen op het principe dat wij in compassie met andere mensen verbonden zijn. Zo specialiseren Klaartje en Wikke zich in ‘het begeleiden van mensen die verantwoordelijkheid willen nemen voor hun daden, en van hen die zich willen verzoenen met een ander. Het doel van deze manier van werken is dat cliënten weer verder kunnen met hun leven, na een conflict of rechtszaak.’ Tussen mindfulness en compassie zit echter wel een verschil. Mindfulness gaat over ‘zijn’ met wat er nu is terwijl compassie gaat over wat er nu nodig is, bijvoorbeeld voor een ander, de situatie of voor jezelf? In de praktijk zorgt mindfulness voor de rust die er voor kan zorgen dat iemand met compassie kan handelen. Wat de compassievolle handeling is kan per situatie verschillen. Soms is er kracht of handhaving nodig en soms is liefdevolle vriendelijkheid meer op zijn plaats.
Een kwestie van aandacht en perspectief en persoonlijk leiderschap
Er zijn in de Verenigde Staten ook retreats of bijeenkomsten voor juristen die op zoek zijn naar manieren om hun dagelijkse juridische werk te kunnen integreren met waar zij als mens voor staan en wie zij als mens zijn. Juristen krijgen in de praktijk vooral te maken met mensen die vanuit hun eigen belang tegen enige vorm van wrijving aanlopen. Juristen leren vaak vuur met vuur te bestrijden. Niet betaling leidt tot een dagvaarding en regelovertreding tot een boete of dwangsom. Die acties leiden vaak weer tot pijn en reacties bij de wederpartij. Bij mindfulness leer je in aandacht kijken en luisteren. Het geeft de rust te kijken naar welke kwaliteit van aandacht er in het moment nodig is. Soms is dat kritisch en oordelend en soms open en vriendelijk. Dat betekent dat je andere manieren kan ontdekken waarbij je kan strijden, maar ook wijs en vriendelijk kan leren zijn. Wat effectief is in een bepaalde situatie kan verschillen. Zo kunnen ook incassobureau’s effectief zijn met een sympathiekere toon.
In veel situaties gaat het bij conflicten om de vraag of je op zoek bent naar gelijk of geluk. De wrijving tussen partijen kan ertoe leiden dat de oppervlakte teveel opwarmt (ik wil gelijk) of kan zorgen voor glanzend oppervlak (geluk). In management of onderhandelingstermijnen spreekt men ook van win-win. Dit geldt voor iedere vorm van het recht van fusie en overnames tot een overheid die wil handhaven. Soms is er geen andere weg meer bij een conflict dan een definitieve uitspraak door een rechter. In andere gevallen is compassie naar elkaar een manier om gewoon in het gesprek met elkaar te gaan en naar ieders perspectief te gaan. Dit is niet nieuw. Zo is een bekende oefening bij onderhandelingstrainingen: de sinaasappelkist. Er is een kist met sinaasappelen. Er zijn twee partijen. De ene partij heeft het sap nodig voor haar producten en de andere partij heeft de schil nodig voor haar product. Wanneer je partijen de opdracht geeft de onderhandeling in te gaan dan zie je dat veel mensen hun focus leggen op het verkrijgen van de kist en niet boven tafel krijgen wat de andere partij nu eigenlijk nodig heeft. Mindfulness traint de jurist om met aandacht te luisteren en vanuit compassie met de ander te kijken naar de behoefte van de ander. Vanuit het perspectief van een onderhandelingstraining spreekt men van win-win. Vanuit het (boeddhistische) perspectief gaat het om compassie voor de medemens met wie wij onderling verbonden zijn. Waar bij de onderhandelingstraining het winnen voorop staat is dat bij mindfulness meer vanuit compassie. Sommige mensen hebben meer met winnen en anderen meer met een andere visie op het leven.
Mindfulness gaat in haar kern meer over, zoals Jon Kabat-Zinn het beschrijft ‘je verbinden met je hart’ dan over meer technieken. Het gaat over je eigen leerproces als mens in verbinding met je eigen emoties. Vanuit dat perspectief gaat mindfulness in, lijn met de boeddhistische context, meer over je persoonlijk leiderschap.